Male hidroelektrane kao potencijalna pretnja zaštićenim taksonima vodenih insekata.

Abstract

Površinske kopnene vode predstavljaju jedne od najugroženijih tipova ekosistema na Zemlji. Snažan antropogeni pritisak koji se ogleda u vidu eutrofizacije, ali i druge čovekove aktivnosti direktno utiču na remećenje površinskih vodenih tokova, staništa mnogih grupa hidrobionata. Brdsko-planinske tekućice, a samim tim i čitava biotička komponenta ovih ekosistema, pod sve većom su pretnjom uticaja malih hidroelektrana (MHE) i njihove sve učestalije „neplanske“ gradnje koje su početkom 2000. godine u zemljama Balkana intezivirane. Iako su predstavljene kao generatori proizvodnje enegrije iz obnovljivog izvora koji nemaju uticaja na životnu sredinu (ili je on minimalan), kao i efikasna postrojenja u borbi protiv klimatskih promena, brojni su štetni efekti sa kojima se dovode u vezu. Pre svega, naglašava se narušavanje biodiverziteta usled fragmentacije i destrukcije staništa, ali i promene hidrološkog režima i hemijskih i fizičkih parametara vode. Porast temperature uz smanjenu koncentraciju kiseonika nizvodno od MHE, kao i izmena proticaja, brzine i dubine vode, jedni su od najbitnijih parametara koji imaju posledice na sve vodene orgnizme. Meñu balkanskim zemljama, Srbija je na trećem mestu (nakon Albanije i Bosne i Hercegovine) po pitanju ugroženosti brdsko-planinskih tekućica uzrokovane izgradnjom MHE. U Srbiji je do sada izgrañeno oko 90 MHE (prevashodno na teritoriji južno od Save i Dunava), a planirano je čak 856. Pored toga što su vodotoci na kojima se grade MHE bujičnog karaktera, sa neravnomernim hidrološkim režimom, jedan od značajnih problema je i izgradnja ovih postrojenja u zonama zaštićenih prirodnih područja. Takoñe, retke detaljne studije monitoringa ukazuju da reprezentativno odreñen „biološki minimum“ („ekološki održiv protok“) nije ispoštovan od strane ni jedne do sada izgrañene MHE. Po pitanju uticaja MHE na biotičku komponentu ekosistema, naročito se ističe ugroženost staništa kičmenjačkih grupa (riba, vodozemca i gmizavaca). Kada su u pitanju beskičmenjaci, zabeleženo je prisustvo potočnog raka (Austropotamobius torrentium Schrank, 1803; strogo zaštićene vrste koja se prema IUCN kategorizaciji vodi kao ranjiva vrsta), na delovima toka gde su izgrañene pojedine MHE (uzvodno i/ili nizvodno). Manja pažnja posvećena je ispitivanju uticaja MHE na zajednice vodenih insekata, čiji životni ciklus uglavnom na stadijumu larve zavisi od vode. Poznato je da temperatura vode i proticaj, koji se rapidno menjaju na lokalitetima ispod hidroelektrana, utiču na razviće, rast, emergenciju i fekunditet vodenih insekata. Takoñe, variranje proticaja reke može uticati na količinu alohtonog organskog materijala u vidu opalog lišća i potopljenih debala koji čine mikrostaništa mnogim vodenim insektima, ali i osnovni izvor hrane. Pojedina istraživanja su istakla da odsustvo odreñenih taksona efemeroptera na lokalitetima nizvodno od MHE jasno reflektuju izmene staništa koja pogoduju tim taksonima, u odnosu na njihove specifične zahteve prema tipu supstrata i brzini toka tekućica. Brdsko-planinska područja Srbije, najvećim delom obuhvaćena slivovima Južne i Zapadne Morave, upravo čine centre diverziteta mnogih grupa vodenih insekata iz redova Diptera, Ephemeroptera, Plecoptera i Trichoptera. Vrste u okviru EPT grupe (Ephemeroptera, Plecoptera i Trichoptera) pripadaju senzitivnim grupama vodenih insekata čije su larve dobri indikatori organskog zagañenja, ali značajno reaguju i na remećenja abiotičkih faktora sredine. U standardnim monitoring programima za ispitivanje uticaja organskog zagañenja i utvrñivanje ekološkog statusa vodnih tela, često se koristi indeks zasnovan na prisustvu vrsta iz pomenutih redova insekata, koji jasno može ukazati na stepen zagañenja i definisati klase ekološkog statusa. Meñu predstavnicima EPT grupe najosetljivije na promene abiotičkih uslova sredine su vrste iz reda Plecoptera, istovremeno i najugroženiji taksoni vodenih insekata. Pretpostavka je da će ovaj red insekata usled snažnog antropogenog uticaja, do kraja ovog veka nestati na području evropskog kontinenta. Prema dostupnim literaturnim podacima, broj registrovnih vrsta Ephemeroptera u Srbiji iznosi 88 (31 rod iz 12 familija), Plecoptera 90 (17 rodova iz 7 familija), a Trichoptera čak 227 vrsta (59 rodova iz 17 familija). Od ukupnog broja EPT taksona u Srbiji, 29 vrsta nalazi se u Prilogu I (strogo zaštićene) i Prilogu II (zaštićene vrste) Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva Republike Srbije. Najveće ekološke posledice koje su MHE prouzrokovale u Srbiji zabeležene su na Ibru i njegovim pritokama - Jošanička reka, Samokovska reka i Studenica (sa njenim pritokama). Zatim na rekama na Staroj planini: Visočici, Crnovrškoj reci, Rakitskoj reci, kao i na Vlasini, Resavi, Mlavi. Na svakoj od navedenih reka ili njenim pritokama, registrovan je (uzvodno ili nizvodno od MHE) barem jedan takson iz EPT grupe koji je na listi strogo zaštićenih ili zaštićenih vrsta. Na reci Vlasini, zabeleženo je čak šest zastićenih vrsta trihoptera. Za svaku vrstu EPT zaštićenih taksona, ali i potencijalnih kandidata za ovu listu, neophodna su dodatna istraživanja u vezi sa praćenjem dinamike njihovih populacija i utvriñivanje trenutnog statusa njihovih areala. Tipičan primer je hladnostenotermna vrsta trihoptere Drusus discolor (Rambur, 1842) koja nije registrovana u Samokovskoj reci (pritoci Jošaničke reke) na lokalitetu gde je ranijim istraživanjima ukazivano na njeno prisustvo u izolovanim populacijama. Buduća istraživanja bi trebalo da utvrde da li je pod dejstvom MHE došlo do remećenja staništa i promene pre svega fizičkih parametara vode (temperature i proticaja) koje su dovele do isčezavanja ugroženog taksona sa ovog lokaliteta. Iako je primarni cilj, kojim se treba voditi prilikom projektovanja MHE, očuvanje prirodnih vrednosti i zaštita biodiverziteta, dosadašnji primeri na brdsko-planinskim rekama u Srbiji vodili su se isključivo većim profitom, što je izazvalo katastrofalne posledice po okolinu. Planinske tekućice mogu podržati genetički izolovane vrste, naročito kada su u pitanju grupe vodenih insekata, pa tako i doprineti celokupnom biodiverzitetu regiona. Buduća istraživanja moraju biti bazirana na utvrñivanju stepena ugroženosti lokalnih populacija ovih osetljivih taksona koji su najčešće pod direktnim uticajem MHE, kako bi se sprovele mere zaštite u cilju očuvanja njihovih staništa i mogućnosti daljeg opstanka na njima. Svakako, najbolji način očuvanja ovog dela biodiverziteta bio bi zabrana izgradnje dokazano neefikasnih i iz različitih aspekata pogubnih MHE u čitavoj Srbiji, a zanemarljivu količinu energije koja se može dobiti njihovom upotrebom nadomestiti prelaskom na druge oblike proizvodnje energije iz obnovljivih izvora (solarnih, eolskih, geotermalnih, itd.).